وزیر علوم با بیان اینکه مهاجرت برای کشور یک زیان است، گفت: از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۲ ما ۱۲ هزار پژوهشگر داریم که از کشور خارج شدند. این‌ها کسانی هستند که در ایران تحصیل کردند.
حسین سیمایی صراف، وزیر بهداشت، در نشست خبری که در دانشگاه تربیت مدرس برگزار شد، به آخرین وضعیت مهاجرت نخبگان از کشور و قطعنامه بازگشت تحریم‌ها از سوی سازمان ملل اشاره کرد.
به گزارش ایسنا، سیمایی صراف گفت: اسنپ‌بک شامل حوزه‌های علم نمی‌شود. طبق پروتکل‌های یونسکو این تحریم نباید شامل علم، پژوهش و فناوری شود. سال گذشته من در یونسکو اعلام کردم اسناد و قطعنامه‌های تحریم شامل دانش و پژوهش نمی‌شود. بنابراین تحریم‌ها در این حوزه نباید تأثیر بگذارد؛ اما متاسفانه تحریم‌ها تاثیرات غیرمستقیم خواهد گذاشت. امیدوارم با خلاقیت بتوانیم این تاثیرات را کاهش دهیم.
وزیر علوم اظهار کرد: ما دیدیم تحریم‌ها را عملاً توسعه دادند و به سمت حوزه علم و فناوری کشور کشاندند. منکر نیستم ما احتمالاً محدودتر می‌شویم. امیدواریم در این چند روز باقی مانده برای فعال شدن ماشه اتفاقات خوبی بیفتد؛ اما تحریم‌های آمریکایی و اروپایی زیاد است. ممکن است تحریم‌های شورای امنیت تأثیر چندانی دیگر نداشته باشد؛ چرا که ما از بعد از انقلاب محاصره اقتصادی بودیم و ورزیده‌تر شدیم؛ اگرچه برای لغو تحریم‌ها تلاش‌های زیادی انجام می‌دهیم؛ اما ما به سهم خود تلاش می‌کنیم آثار تحریم کمتر شود. به‌طوریکه برای تمدید اشتراک در پایگاه‌های نشریات بین المللی بیش از ۱۰۰۰ میلیارد تومان دریافت کردیم.
وی با بیان اینکه تعداد استادانی که فرصت مطالعاتی می‌روند نزدیک به صفر شده است، گفت: در گذشته این عدد به بیش از ۲۰۰۰ نفر می‌رسید، ما دنبال منابع مالی برای اعزام اساتید به فرصت مطالعاتی هستیم؛ ضمن اینکه دانشجویان را نیز در حوزه‌هایی نظیر هوش مصنوعی به خارج اعزام می‌کنیم.
وزیر علوم با بیان اینکه مهاجرت برای کشور یک زیان است، گفت: از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۲ ما ۱۲ هزار پژوهشگر داریم که از کشور خارج شدند. این‌ها کسانی هستند که در ایران تحصیل کردند. ممکن است فارغ التحصیلان ارشد، دکتری یا هیئت علمی بودند که از کشور رفتند و در یک نشریه معتبر بین المللی با نام یک پژوهشگاه خارجی مقاله منتشر کردند که طی یک سال ۲۸ هزار مقاله منتشر کردند که اگر این تعداد مقاله با نام یک دانشگاه ایرانی منتشر می‌شد، رتبه علمی ۱۴ را داشتیم؛ در حالی که الان ۱۷ هستیم.
وزیر علوم به دلایل مهاجرت اشاره کرد و گفت: یکی از این دلایل، اقتصادی است؛ به هر حال پژوهشگران هم زندگی دارند که با حمایت‌های مالی ما زندگی آن‌ها تأمین نمی‌شود، یکی دیگر از این دلایل، منزلت اجتماعی است که آنچنان که باید رعایت نمی‌شود. این یک دلیل مهاجرت است؛ البته عده‌ای نیز به دلیل جذابیت‌های مقصد، امکانات پژوهشی و انتخاب‌های شخصی افراد بر می‌گردند.
وی تصریح کرد: ما چند تفاهم نامه برای احداث آزمایشگاه‌های ملی و مرجع امضا کردیم که جدیدترین آن اخیراً با معاونت علمی بود که هر کدام یک همت برای احداث آزمایشگاه‌های جدید اختصاص می‌دهند.
دانشگاه خانه احزاب نیست
وی با بیان اینکه دانشگاه خانه احزاب نیست و دانشجو نباید ابزار دست سیاسی‌ها باشد، گفت: دانشجویان به این بلوغ رسیدند که استقلال داشته باشند.
وی با بیان اینکه دانشجویان و دانشگاه‌ها باید نسبت به جامعه و پیرامون خود حساس باشند، گفت: ما با نهاد رهبری در دانشگاه‌ها روابط دوستانه‌ای داریم و به لحاظ خط و مشی‌گذاری در دانشگاه‌ها با نهاد مرکزی نمایندگی رهبری همکاری خوبی داریم و اختلاف نظری وجود ندارد. فکر می‌کنم بستر برای جنب و جوش دانشجویان بهتر فراهم خواهد بود.
تعدد مراکز دانشگاهی کیفیت آموزش را کاهش داده است
وی در ادامه به تشریح برنامه‌ها و سیاست‌های کلان حوزه آموزش عالی پرداخت و گفت: امروزه دانشگاه از آموزش شروع می‌شود و تا مرحله فناوری و نوآوری ادامه می‌یابد؛ به‌طوری که یک سر دانشگاه را داخل دانشگاه و سر دیگر را در پارک‌های علم و فناوری می‌بینیم.
وی با بیان اینکه فعالیت‌های پارک‌ها از دهه ۷۰ شروع شد، گفت: امروز تعداد پارک‌ها از یک به ۵۰ پارک رسید و بیش از ۱۶۰ هزار فناور در این پارک‌ها مستقر هستند که سال گذشته ۱۲۹ همت درآمد داشتند. این پارک‌ها تکنولوژی را توسعه و ارتباط دانشگاه و صنعت را شکل می‌دهند.
وزیر علوم گفت: ما چهار نسل دانشگاهی داریم که نسل اول آموزش محور بود، در این مرحله دانشگاه چندان پژوهش محور نبوده است. در نسل دوم که پژوهش محور بود، علم و دانش تولید می‌شود. در نسل قبلی ما با کلاس و کتابخانه سرکار داشتیم در نسل دوم با آزمایشگاه‌های بزرگ نیز مواجه بودیم. ما تا سال ۵۷ دانشگاه‌های صرفاً آموزش محوری داشتیم.
سیمایی صراف ادامه داد: دوره‌های تحصیلات تکمیلی، تولید پایان نامه، تأسیس پژوهشکده و پژوهشگاه‌ها در نسل دوم دانشگاه‌ها تولید شد. در نسل سوم دانشگاه‌ها فناور و کارآفرین و ایده‌ها محصول محور شدند؛ در این مرحله پارک‌ها تأسیس شد تا زنجیره آموزش، پژوهش و فناوری تکمیل شود.
وزیر علوم به نسل چهارم دانشگاه‌ها اشاره کرد و گفت: دانشگاه با مسئولیت اجتماعی فعالیت می‌کند در واقع دانشگاه باید حل مسئله کند و باید برای توسعه، فرهنگ و ایجاد جامعه کشور تعهد داشته باشد. این دانشگاه مسئولیت‌پذیر و پاسخگوست؛ به دنبال تاثیرات اجتماعی و اقتصادی است. دانشگاه‌های پیشرو در دنیا نیز با این ویژگی فعالیت می‌کنند.
وی تاکید کرد: امروزه همه دانشگاه‌های ما در یک سطح نیستند؛ اما دانشگاه‌های متعددی داریم که هر چهار مسئولیت فوق را به دوش می‌کشند.
وزیر علوم افزود: متاسفانه بسیاری از دانشجویان ما با دانشگاه نوآور و فناور آشنا نیستند و حتی پارک‌های ما را نمی‌شناسند. باید این بخش دانشگاه را به دانشجویان بشناسانیم تا انگیزه لازم را پیدا کنند.
وی به برنامه آمایش آموزش عالی اشاره کرد و گفت: این برنامه ابتدا به عنوان تکلیف از سوی رهبری محول شد پس از آن به عنوان قانون از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شد. هدف از این برنامه کیفیت آموزش عالی است. گاهی گفته می‌شود که ۲۳۰۰ دانشگاه در کشور داریم که این عدد عجیب است؛ گاهی گفته می‌شود چین هم این حدود مرکز آموزشی دارد.
سیمایی صراف گفت: تعداد دانشگاه‌های دولتی ما ۱۰۵ دانشگاه است. پیام نور یک دانشگاه ملی است که بیش از ۴۰۰ شعبه دارد. یا دانشگاه آزاد و علمی کاربردی نیز به این صورت است. اگر ما شعبه‌های این مراکز را در نظر نگیریم ما ۱۱۰ دانشگاه در کشور داریم. بنابراین آمار ۲۳۰۰ مرکز دانشگاهی صحیح نیست. اگر واحدهای کلی دانشگاه‌ها را اعلام کنیم، در مجموع ۱۸۰۰ دانشگاه داریم.
وی خاطرنشان کرد: ما معتقد هستیم باید دانشگاه با هدف کیفی‌سازی سامان پیدا کنند گسترده شدن دانشگاه برای ما آزار دهنده است این تعداد واحدهای دانشگاه کیفیت را کاهش یافته است. برای این برنامه وزارت علوم برای هر استان پرونده‌هایی به سرانجام رسانده؛ اما موفق نشده است.
وزیر علوم افزود: شورای عالی انقلاب فرهنگی به این وزارت خانه مهلت یک ماهه داد تا پیشنهاد آمایش خود را به این شورا ارائه دهند.
تحلیل خبر
کیفیت گمشده در تکثر دانشگاه‌ها
وحید جعفری زاده
برای تحلیل سخنان اخیر وزیر علوم، بهتر است گریزی به اواخر دهه 70 تا نیمه اول دهه نود بزنیم، جایی که عمده توسعه و تأسیس دانشگاه‌ها در کشور با مجوز وزارت علوم به وقوع پیوست. حقیقت آن است که در این مقطع (و شاید حتی تا همین الان) صدور مجوز تأسیس دانشگاه‌ها (و حتی صدور مجوز رشته‌های دانشگاهی در واحدهای دانشگاهی)، بیش از آن که حاصل نیازسنجی دقیق و علمی باشد، محصول و تابع ملاحظات اجتماعی و منطقه‌ای، سیاست‌های مقطعی و حتی بعضاً ناشی از فشارهای سیاسی یا مردان سیاسی بوده است؛ از همین رو با یک تشتت و پراکندگی بی‌ضابطه و غیراصولی، چه در دانشگاه‌های تأسیس شده و چه در رشته‌های اعطا شده به دانشگاه‌ها مواجه هستیم.
این تکثر و ازدحام دانشگاه‌ها، با توجه به گذر از پیک جمعیتی دهه شصت و هفتاد و در نتیجه کاهش تقاضا و به دلیل رقابت بین دانشگاه‌ها برای جذب دانشجو، منجر به افت کیفیت و سطح علمی خروجی‌های دانشگاه‌ها شده؛ اگر چه تنها عامل افت کیفیت نیست.
اما آیا افت کیفیت دانشگاه‌ها، تنها معلول تعدد و تکثر واحدهای دانشگاهی است؟ بدون تردید عوامل دیگری نیز در این زمینه تاثیرگذار است. از جمله مهمترین این عوامل را می‌توان مهاجرت تعداد زیادی از اساتید، دانشجویان، محققان و حتی مدیران دانشگاه‌ها، افت کیفیت دانش آموزان و مدارس، کاهش سطح تعاملات بین المللی واحدهای دانشگاهی، تغییر الگوی فرهنگی که تحصیلات دانشگاهی را عامل موفقیت افراد می‌داند، عدم اشتغال مناسب فارغ التحصیلان و... برشمرد.
از طرف دیگر باید بپذیریم، آنچه وزیر علوم در خصوص دانشگاه‌های نسل دوم، سوم و چهارم و تغییر نسل دانشگاه‌ها در کشور عنوان کرده، در مقام عمل چندان محقق نشده و همچنان رویکرد اکثر دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور همان رویکرد و شیوه دانشگاه‌های نسل اول یعنی دانشگاه‌های آموزش محور است. خروج 12 هزار پژوهشگر که وزیر علوم به آن اذعان کرده، گواهی بر همین مدعاست که حتی دانشگاه‌ها، به طور کامل به دانشگاه‌های نسل دوم (پژوهش محور) تغییر رویکرد و ماهیت نداده‌اند.