عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی اظهار داشت: تکمیل داپ توسط کشور ترکیه سهم ایران از منابع آبی در حوضه آبریز ارس را بین ۲۵ تا ۳۰ درصد کاهش می‌دهد. قطع یا کاهش آورد رودخانه مرزی ارس توسط ترکیه منجر به مشکلات جدی برای تأمین آب شرب و کشاورزی مناطق پایین‌دست می‌شود.
به گزارش ایلنا، فرشید شکرخدایی در ارزیابی سدسازی ترکیه بروی رودخانه ارس اظهار داشت: چالش آب‌های فرامرزی مشترک از جمله رایج‌ترین انواع چالش‌های بین‌المللی است. از آنجا که این مناقشات دارای جنبه‌های متعدد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی است و با موضوع حاکمیت ملی کشورها مرتبط هستند، حل و فصل آنها پیچیدگی‌های فراوانی داشته و عمدتاً به دشواری قابل حل و فصل هستند.
وی افزود: بر اساس گزارش‌های موجود در سطح جهان ۲۸۶ حوضه آبریز مشترک بین ۱۵۱ کشور جهان وجود دارد و بیش از ۴۰ درصد جمعیت زمین در این مناطق زندگی می‌کنند این حوضه‌های مشترک بسترساز توسعه اقتصادی، اجتماعی و رفاه بشری را فراهم کرده و دارای مقیاس وسیعی از تنوع زیستی جهان هستند، مرز این حوضه‌های مشترک از مرزهای سیاسی بین کشورها فراتر رفته و از این منابع مشترک آب کشورها را در زمینه‌های زیست محیطی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی به همدیگر پیوند داده است. یکی از چالش‌های اصلی پیش رو، مدیریت منابع آب‌های مشترک مرزی است که نیازمند هماهنگی مجموعه‌ای از قوانین و مقررات و ضوابط سیاسی کشورهای مختلف است.
عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تصریح کرد: جمهوری اسلامی ایران با هفت کشور مرز زمینی دارد و مجموع طول مرزهای زمینی ایران، ۶۰۱۰ کیلومتر است. طول مرزهای زمینی مشترک ایران با عراق در غرب ۱۶۰۸ کیلومتر (طولانی‌ترین)، ترکمنستان در شمال شرق ۱۱۹۰ کیلومتر، پاکستان در جنوب شرق ۹۲۵ کیلومتر، افغانستان در شرق ۹۱۹ کیلومتر، جمهوری آذربایجان در شمالغرب ۷۵۷ کیلومتر، ترکیه در شمالغرب ۵۶۶ کیلومتر و ارمنستان در شمال غرب ۴۵ کیلومتر است و این کشورها همسایه‌های زمینی ایران محسوب می‌شوند در بین همسایگان ایران، ترکیه با ۵۹۳ میلیمتر بارش سالانه، بیشترین و ترکمنستان با ۱۶۱ میلیمتر بارش سالانه، کمترین مقدار بارندگی را به خود اختصاص داده است.
اما به لحاظ سرانه منابع آب تجدیدپذیر ترکمنستان با ۴۳۰۲ متر مکعب در سال، بیشترین و پاکستان با ۱۲۵۳ متر مکعب در سال، کمترین میزان آب‌های تجدیدشونده به ازای هر نفر را در اختیار دارد. فالکن‌مارک بر اساس سرانه منابع آب تجدیدپذیر سالانه، کشورهای در معرض بحران آب را طبقه‌بندی کرده و سرانه آب ۱۷۰۰ متر مکعب در سال را به عنوان شاخص تنش و میزان ۱۰۰۰ متر مکعب آب در سال را به عنوان شاخص کمبود معرفی کرده است.
وی ادامه داد: بر این اساس کشورهایی که سرانه منابع آب تجدید پذیر بیش از ۱۷۰۰ متر مکعب داشته باشند، مشکل بحران آبی ندارند و کشورهایی که دارای سرانه آب تجدید پذیر بین ۱۰۰ تا ۱۷۰۰ متر مکعب داشته باشند در زمره کشورهای دارای تنش آبی محسوب می‌شوند و کشورهای دارای سرانه آب تجدیدپذیر کمتر از ۱۰۰۰ متر مکعب در سال در زمره کشورهای با کمبود آب طبقه‌بندی می‌شوند.
کشورهایی که سرانه آب تجدیدپذیر آنها کمتر از ۵۰۰ متر مکعب در سال باشد نیز در زمره کشورهای با کمیابی مطلق آب طبقه‌بندی می‌شوند. بر اساس این شاخص، دو کشور ایران و پاکستان در وضعیت تنش آبی قرار دارند و بقیه همسایگان زمینی ایران به لحاظ منابع آبی وضعیت مناسب‌تری دارند.
شکرخدایی بیان داشت: با توجه به مشترک بودن بخشی از منابع آب ایران با کشورهای همسایه در حوضه‌های آبریز مشترک، اهمیت دیپلماسی آب در سیاست خارجی ایران در قبال کشورهای همسایه و با توجه به مرزهای طولانی ایران با همسایگان در حوضه‌های آبریز فرامرزی فرات-دجله با عراق و ترکیه، کورا-ارس با ترکیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان، اترک با ترکمنستان، قره‌قوم با ترکمنستان و افغانستان، پترگان-خواف با افغانستان، هامون هیرمند با افغانستان و پاکستان و هامون مشکیل و رابچ-باهوکالت با پاکستان بیش از پیش باید در کانون توجه قرار گیرد.
شایان ذکر است، بسیاری از این حوضه‌های آبریز با طیف گسترده‌ای از مشکلات در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی مواجه هستند و بعضاً نیز در برخی از حوضه‌های مشترک تعارضات و تنش‌هایی بین کشورهای واقع در این حوضه‌های آبریز مشاهده می‌شود.
وی در ادامه درباره رود ارس گفت: ایران، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ترکیه در حوضه آبریز کورا-ارس با یکدیگر مشترک هستند و رودخانه مرزی ارس، اصلی‌ترین رودخانه مشترک بین این دو کشور است. حوضه آبخیز کورا-ارس با مساحت ۰۷۲/۱۸۸ کیلومتر مربع بین کشورهای ایران، ارمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه واقع شده است. ۳۱ درصد مساحت این حوضه در کشور آذربایجان، ۲۳ درصد در ایران، ۱۶ درصد در گرجستان، ۱۶ درصد در ارمنستان و ۱۴ درصد در ترکیه قرار دارد در این حوضه دو رودخانه اصلی کورا و ارس جریان دارد که پس از پیوستن به یکدیگر در کشور آذربایجان، سرانجام به دریای خزر می‌ریزند.
رود ارس رودخانه‌ای نسبتاً پرآب است که از کوه‌های بینگول منطقه آناتولی ترکیه سرچشمه می‌گیرد. رود آرپا در نزدیکی مرز ترکیه و ارمنستان به رود ارس می‌ریزد و سپس مرز مشترک نخجوان را به طول ۱۱ کیلومتر ترسیم کرده و پس از گذر از مرز ایران و نخجوان، از مرز ایران و ارمنستان عبور کرده و دوباره مرز مشترک میان ایران و جمهوری آذربایجان را شکل داده و در منتهی‌الیه شمالی استان اردبیل (شهرستان پارس آباد) وارد جمهوری آذربایجان شده و به رودخانه کورا می‌ریزد.
این رود ۱۰۷۲ کیلومتر طول دارد و از طولانی‌ترین رود داخلی ایران، یعنی کارون طولانی‌تر است. این رودخانه در سال ۱۸۲۸ میلادی در پی عهدنامه ترکمانچای به عنوان مرز ایران و امپراتوری روسیه برگزیده شد و تمامی مناطق شمال این رود از ایران جدا و به خاک روسیه افزوده شد.
بعدها ایران و اتحاد شوروی با همکاری همدیگر سدی در ناحیه پل دشت به نام سد ارس بنا کردند. سپس سد خداآفرین به صورت مشترک با جمهوری آذربایجان برروی رود ارس احداث شده و سد قیزقعله سی به صورت مشترک با جمهوری آذربایجان بر روی رود ارس احداث شد. بر روی ارس همچنین تاکنون پنج پل نیز ساخته شده است.
عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی گفت: طی بررسی‌های اخیر سدهای متعددی بر روی دو رودخانه کورا و ارس و سرشاخه‌های آنها در کشورهای مختلف با هدف تولید برق، آبیاری اراضی کشاورزی، تأمین آب شرب، کنترل سیلاب و حمل و نقل با ظرفیتی بالغ بر ۲۵ میلیارد متر مکعب احداث شده است، مداخلات انسان در رودخانه‌های کورا و ارس باعث شده است تا میزان آب ورودی این رودخانه به دریای خزر به ترتیب ۴۰ درصد و ۲۷ درصد کاهش یابد، اساس تعیین مرز در رودخانه ارس عهدنامه ۱۸۲۸ میلادی ترکمانچای و پروتکل ۱۸۲۹ میلادی است.
بدین ترتیب رودخانه ارس به موجب فصل چهارم عهدنامه ترکمانچای خط سرحدی ایران و روسیه از محل دلتای رود فراسوی سفلی تا دشت مغان تعیین شد. در پروتکل متمم سال ۱۸۲۹ میلادی، بدون ذکر از مهمترین شعبه‌های رودخانه، وضعیت جزایر و تعلق آن به طرفین رودخانه معین شده است.
وی درباره آثار و پیامدهای سدسازی روی ارس بر ایران گفت: تکمیل داپ توسط کشور ترکیه سهم ایران از منابع آبی در حوضه آبریز ارس را بین ۲۵ تا ۳۰ درصد کاهش می‌دهد. قطع یا کاهش آورد رودخانه مرزی ارس توسط ترکیه منجر به مشکلات جدی برای تأمین آب شرب و کشاورزی مناطق پائین‌دست می‌شود، با فرض تکمیل پروژه داپ، سهم ایران از منابع آب در این حوضه در حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد کاهش خواهد یافت که می‌تواند تأمین حقابه‌های تاریخی، قانونی و عرفی اراضی پایاب رود ارس، چه در کشور ایران و در کشور جمهوری آذربایجان را با مخاطرات جدی مواجه کند. این مسئله می‌تواند در دوره آبگیری مخازن سدها هم به صورت مقطعی چالش‌های جدی در منطقه ایجاد کند.
عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی اظهار داشت: کاهش حقابه از حوضه آبریز رودخانه ارس، علاوه بر تأثیر بر آب شرب، از حاصلخیزی زمین‌های کشاورزی در ایران و سایر کشورهای پایین‌دست این حوضه نیز خواهد کاست. علاوه بر این، تهدیدی برای امنیت غذایی کشوراست، شکل‌گیری پدیده مهاجرت، از جمله چالش‌های قابل پیش‌بینی در حوضه رود ارس خواهد بود که دست کم سه استان اردبیل و آذربایجان‌های شرقی و غربی از آن متأثر خواهند شد.
افزون بر کاهش آورد سالانه این رودخانه می‌تواند به افزایش غلظت آلاینده‌ها در رودخانه، خشک شدن اراضی پیرامون رودخانه و شکل‌گیری کانون‌های گردوغبار، بلااستفاده ماندن بسیاری از اراضی کشاورزی مانند کشت و صنعت‌های موجود در منطقه به دلیل محدودیت آب، کاهش منابع تأمین آب شرب سکونتگاه‌ها، کاهش منابع آبی و فشار بیشتر به آب‌های زیرزمینی و در نتیجه تشدید فرونشست زمین، کاهش ورود آب به دریای خزر و در نتیجه اختلال در زادآوری آبزیان دریای خزر و غیره منتهی می‌شود، که مجموعه این عوامل نیز می‌تواند به تنش‌های اجتماعی و مهاجرت‌های گسترده شود. البته این پیامدها در مورد کشورهای همسایه پایین دست این حوضه آبریز از جمله کشور آذربایجان نیز صادق است.
تحلیل خبر
آب ارس و آینده کشور ما
وحید جعفری زاده
راهبرد ایران در حوزه سیاست خارجی را می‌توان به دو بخش کلی تقسیم کرد: بخش اول در قبال کشورهای غیردوست و برخی از غربی‌هاست که بعضی دولت‌های پیشین معتقد به تنش‌زدایی، برقراری ارتباط دیپلماتیک و اتخاذ مواضع نرم‌تر بودند، حال آنکه برخی دولت‌ها قائل به اتخاذ مواضع سختگیرانه، جسورانه، و حتی در برخی موارد قطع ارتباط سیاسی و تعاملی بودند.
بخش دوم، اما به دیپلماسی در قبال کشورهای همسایه و دوست مربوط می‌شود که تقریباً همه دولت‌ها، راهبردی تعاملی و بر مبنای ارتباط دوستانه را - جز در یک مورد که به قطع ارتباط با عربستان سعودی انجامید و البته می‌توان گفت دولت در این زمینه نقش اصلی را نداشت - در دستور کار خود داشتند.
راهبرد دوستانه و تعاملی به ویژه با کشورهای همسایه، راهبردی مورد تأیید قاطبه سیاستمداران است اما تا جایی که منافع کشور را زیر سؤال نبرد. بدون شک در مناسبات سیاسی، اولین و مهمترین اصل و مبنای سوگیری‌ها، تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات عملی، منافع هر کشور است. اگرچه ظرف چند سال اخیر، کشور ما روابط دوستانه و خوبی با اغلب کشورهای همسایه و منطقه داشته، اما در چندین مورد شاهد اختلافات و تنش‌هایی نیز بوده‌ایم؛ از جمله این موارد می‌توان به عدم پایبندی افغانستان به دادن حقابه هیرمند، ماجرای اختلاف بر سر میدان آرش با کویت، ادعاهای واهی و گزافه امارات در خصوص جزایر سه گانه، برداشت چند برابری رقبا در میدان‌های مشترک گاز و نفت و بحث سدسازی ترکیه در بالادست رود ارس اشاره کرد. برخی از این موارد منافع ملی را به صورت مستقیم مورد تهدید قرار می‌دهد و برخی نیز به صورت غیرمستقیم و در آینده دورتر علاوه بر تهدید منافع ملی، از اقتدار ایران به عنوان یک قدرت منطقه‌ای می‌کاهد. اینکه با اشاره به حسن همجواری و لزوم پرهیز از تنش و منازعه، بخواهیم موضعی منفعلانه در پیش بگیریم، علاوه بر اینکه منافع ملی را تهدید کرده و یا به تاراج می‌دهد، زمینه را برای تکرار چنین اتفاقات و اقداماتی توسط این کشورها و حتی دیگر کشورها هموار می‌کند، به ویژه در بحث «آبی» که خوب می‌دانیم کشورمان سالهاست درگیر خشکسالی شده است. مسئله آب، یکی از مسائل استراتژیک در سرتا سر جهان به حساب می‌آید، چنانکه برخی معتقدند «جنگ آینده بر سر آب» خواهد بود.
مع الاسف در هیچ کدام از موارد فوق، اقداماتی جدی، کارآمد و عملی از سوی دستگاه دیپلماسی و سایر دستگاه‌های ذیربط انجام نشده است. همانطور که آغاز سدسازی ترکیه بر رودخانه ارس به سالها قبل برمی‌گردد ولی علی‌رغم اخطارهای کارشناسان، موضعی منفعلانه در قبال این اقدام ترکیه در پیش گرفته شد. بیم آن می‌رود که این موضوع حیاتی و سرنوشت‌ساز، دچار مرور زمان شده و فرصت اقدام عملی را حتی از دستگاه دیپلماسی سلب نماید.