گزارش اختصاصی روزنامه طلوع؛ وقتی عشایر از کوچ خسته می شوند

گزارش/ مریم زارع خفری - عکس/ الهه پورحسین : پیرمرد انگشتش را خم کرد و شروع کرد به شمردن: یک، دو، سه،... و بعد با صدای بلند داد زد: گلنار... گلنار...! حالا دو سال شده اینجا ساکنیم. این حرف را که زد، مثل این که از گفتنش چندان خوشحال نشده، ابروهایش را در هم کشید و با صدای آرام ادامه داد: آخ گلنار...  کاش جوونتر بودم و پاهام توان بیشتری داشت و می تونست هزار کیلومتر راه بره، اون وقت مثل سهراب همسایه مون می رفتیم کوچ...  حتما سهراب تا حالا یه مرتع سرسبز و خوب پیدا کرد ، حتما تا حالا گوسفندها و بزهاش از بس علف خوردن می خوان بترکن! کاش ما هم این گاو قهوه ای رو با چند تا گوسفند عوض می کردیم، نظرت چیه؟...
اما سریع مثل اینکه که چیزی یادش آمده باشد با دلخوری نظرش را عوض می کند: نه! فکر خوبی نیست! مگه نه؟ گوسفند خوب نیست... یادت نیست آخرین بار که کوچ کردیم، کامیون توی جاده با گله میش و بزمون تصادف کرد و ده تا از زبون بسته ها را در دم تلف کرد؟ نه! همون گاو خوبه... و بعد ساکت شد و سرش را به سوی پیرزن چرخاند و منتظر جواب ماند...
 اما زن آن سوی حیاط بی آن که حرف های پیرمرد را شنیده باشد، با هر رجی که می زد نغمه های محلی می خواند و گلیم می بافت...  
زندگی عشایری یعنی سپری کردن روزها میان کوچ ییلاق و قشلاق، گوش سپردن به نغمه باد و کبک و آهنگ درای میش و بز و نوشیدن آب خنک چشمه و شب در سیاه چادر به خواب رفتن...
اما گاه همین زندگی به دلیل سختی های زیادش لذتش را دست داده، زجرآور می شود؛ تا جایی که افراد یک جانشینی را  برمی‌گزینند.
صادق نکوئیان مدیر کل امور عشایر فارس می گوید: «در سالهای اخیر به دلیل خشکسالی های متوالی در استان محرومیت های جامعه عشایری نسبت به جوامع شهری و روستایی بیشتر شده به طوری که خیلی از آنها خواهان اسکان هستند.»
طرح اسکان عشایر برای آن دسته از عشایر داوطلبی است که دیگر تمایلی به کوچ ندارند و در مکان هایی که از قبل شناسایی شده اند و توانایی حفظ اشتغال عشایر را دارند اجرا می شود. هدف دیگر این طرح، اجرای عملیات عمرانی و زیربنایی اسکان در کانون های توسعه عشایری و تجهیز این کانون ها به خدماتی از قبیل راه، آب، برق و آماده‌سازی سایت اسکان در مناطق عشایری کشور است.

به گفته نکوئیان این طرح کاملا داوطلبانه است و به این دلیل بر روی این موضع تاکید می کند، چون یک ذهنیت منفی درباره اسکان عشایر در دوران شاه به وجود آمده است.
او می گوید: «ما امیدواریم  اگر شرایط فراهم شود و اعتبارات لازم نیز فراهم گردد، بر اساس سند چشم اندازتوسعه 1404 ،50 درصد عشایر استان را  اسکان دهیم.»
 تا کنون 166 سایت اسکان شناسایی شده که از این تعداد، در 103 نقطه، عملیات اجرایی به اتمام رسیده و مابقی نیز در حال انجام است.
مدیرکل عشایر اذعان می کند: «اگر این طرح اسکان اجرا نشود، عشایری که از کوچ خسته شده اند به حاشیه شهرها مهاجرت می کنند و در پی آن، به سبب تضادها، مشکلات فرهنگی و اقتصادی زیادی برای آن ها و برای شهرها ایجاد می شود.»
او ادامه می دهد: «هم اکنون درخواست های متعددی از عشایر برای اسکان داریم، چرا که سال به سال شرایط کوچ سخت تر شده است و چون اغلب جوانان این خانواده ها به شهر آمده‌اند و یک قشر مسن به جا مانده، آن ها هم دیگر توان سابق را برای این گونه زندگی ندارند.
اما بهبود وضعیت زندگی عشایری از نظر اقتصادی و اجتماعی دغدغه همیشگی خود عشایر و از اهداف انقلاب بوده است. مدیرکل عشایر با بیان اینکه با اجرای طرح اسکان، درآمد عشایر افزوده شده، می گوید: «ما سعی داریم با طرح های متنوع در مناطق اسکان، اشتغال زایی کنیم و چون این افراد در مراتع خود اسکان داده می شوند، می توانند کار دامپروری خود را ادامه دهند؛ همچنین در مناطق اسکانی که امکانش وجود داشته باشد نیز زمین برای کشاورزی به عشایر داده می شود؛ برای نمونه در دشت بکان اقلید که عشایر آن در چهار شهرک استقرار یافته اند،  به هر یک از500 خانوار ساکن در آن 10 هکتار زمین داده شده است.»
اما در کنار آن دولت از کوچ عشایر نیزحمایت می کند و در قالب  طرح راهگشایی برای عشایر، بهسازی چشمه ها، تامین آب رسانی سیار، خدمات حین کوچ و کنترل کوچ، تامین علوفه های یارانه ای برای دام های عشایر، تثبیت ایل راه ها و احیای اتراق‌گاه‌های عشایر در مسیر کوچ آنها را حمایت می‌کند.
پکیج های خورشیدی نیز طرح جدیدی است که عشایر می توانند جهت روشنایی و استفاده از یک تلویزیون کوچک آن را به کار برند و در حال حاضر 2500 مورد از این بسته ها در حال توزیع میان عشایر کوچ رو است و دولت قصد دارد تا چهار سال آینده تمام عشایر را به این بسته ها مجهز کند، از این میان 85 درصد از هزینه اجرای این طرح توسط دولت و مابقی نیز توسط عشایر تامین می شود.
جامعه عشایری فارس شامل 3 ایل بزرگ قشقایی،خمسه و لر (ممسنی و بویر احمد علیا)  و 8 طایفه مستقل است که در قالب 27 هزارو 279 خانوار و جمعیتی 150 هزار نفری در سراسر استان پراکنده شده اند و این جامعه 3/5 درصد از جمعیت استان و 12/5 درصد از عشایر کل کشور را به خود اختصاص داده است و قطب عشایر کشور محسوب می شوند؛ 67 درصد مراتع استان نیز در اختیار عشایر قرار دارد.
اما این زمین ها در طول سالیان گذشته در امان نبوده اند و واگذاری های نامتعارف و تخریب های زیادی درآن صورت گرفته است. نکوئیان در این باره می گوید: «این واگذاری ها چه با اسم طرح هایی مثل زمین های کشاورزی، ایجاد شهرک های صنعتی، بزرگ شدن شهرها یا ایجاد باغ شهری ها صورت  گرفته باشد یا هر نام دیگری، همه و همه از قلمرو عشایر کم کرده و سبب مشکلات فراوانی شده است؛ به همین دلیل در فصل کوچ معمولا اخباری درباره تلفات دام‌های عشایر در بین راه با ماشین های سبک و سنگین شنیده می‌شود یا آنها  باید با رنج زیاد راهی برای عبور گله از شهرها پیدا کنند. برای مثال، قبلا عشایر به راحتی می‌توانستد از شیراز عبور کنند و یا حتی چند روز در این شهر اطراق داشته باشد ولی حالا ساخت و سازهای متعدد و افزایش دامنه شهر حتی به دامنه کوه، راه عبور را بند آورده و اغلب شاهد تصادفات و تلف شدن دام‌ها هستیم.»
به گفته نکوئیان، زمین به عشایر از دو طریق داده می شود، یکی آن دسته از افراد هستند که پروانه چرای مراتع را دارند که منابع طبیعی و آبخیزداری، سندی برای استفاده از علوفه مراتع به آنها می دهد اما این سند، سند چندان قابل اعتنایی نیست و دولت هر زمان بخواهد می تواند با یک حق و حقوق کم آن را پس بگیرد و برای برنامه‌های خود استفاده کند؛ راه دوم طرح مرتع داری با سند 30 ساله است که نسبت به راه اول، معتبرتر است.
از سوی دیگر بر اساس قانون، واگذاری ایل راه ها یعنی مسیرهایی که عشایر از طریق آن ییلاق و قشلاق می کنند ممنوع است، اما متاسفانه همین مسیرها نیز در برخی مناطق مسدود شده و تخریب هایی نیز در آن صورت گرفته است و هم اکنون سازمان منابع طبیعی وآبخیزداری پرونده های متعددی را برای حفظ این مراتع در دادگاه علیه زمین خواران تشکیل داده که در حال پیگیری است.
 او اضافه می کند: «دولت جدید برای حفظ این زمین ها مبالغی را برای نقشه برداری و ثبت ایل راه‌های عشایر در اختیار ما گذاشته و ما نیز تا کنون در حدود هفت هزار و 500 کیلومتر از آن را ثبت کرده و در سیستم و نقشه‌های معتبر استان به ثبت رسانده ایم؛ همچنین آن را در اختیار دستگاه های واگذار کننده زمین گذاشته ایم تا حداقل بتوانیم از این پس از ایل راه های باقی مانده محافظت کنیم. مشکل دیگر ما مرز میان زمین های عشایری و روستاهاست که تاکنون مشخص نشده و همین امر مشکلاتی را به وجود آورده؛ در تلاشیم تا بتوانیم این امر را نیز به سرانجام برسانیم.»

* هر سیاه چادر عشایر، یک گارگاه تولیدی است
عشایر اولین تولید کننده گوشت قرمز هستند و با داشتن یک سوم دام سبک فارس 25 درصد نیاز گوشتی استان را تامین می کنند. تسهیلات زنجیره تولیدگوشت قرمز یکی از طرح هایی است که دولت برای حمایت از عشایر در نظر گرفته است.
نکوئیان در این باره می گوید: «اعتبار فارس برای اجرای این طرح در سال گذشته 7 میلیارد تومان بود که آن را از طریق وام با بهره 4 درصد بین عشایری که قصد پروار دام خود را داشتند، تقسیم کردیم و امسال نیز 9 میلیارد تومان اعتبار داده شده و می توان گفت این طرح راهی برای اجرای اقتصاد مقاومتی و بهره وری بیشتر و افزایش درآمد عشایر است.»
مدیر کل امور عشایر استان فارس ادامه می دهد: «شعار ما این است که هر سیاه چادر، یک گارگاه تولیدی است و زنان ایل  با  دست بافته های خود این شعار را محقق ساخته اند؛ تاسیس 36 صندوق خرد زنان در سراسر فارس گامی در جهت تحقق همین شعار است که هم  اکنون 1700 نفر در آن عضو هستند.»
بنا بر گفته های او، صندوق صنایع دستی نیز طرح دیگری است که برای حمایت از زنان عشایر از سال گذشته در شهر فیروزآباد به عنوان پایلوت تاسیس شده و هم اکنون نیز 200 بافنده عضو آن هستند؛ در آینده نزدیک نیز یک نمایشگاه و فروشگاه تولیدات برای آن ایجاد خواهد شد تا به طور مستقیم دست بافته های عشایر به فروش برسد و از این طریق دست دلال و واسطه ها، قطع و سود بیشتری نصیب آنها می شود.
صادق نکوئیان مدیر کل امور عشایر فارس در عین حال اذعان می کند: «با وجود تمام اقداماتی که انجام داده ایم اما به دلیل کمبود اعتبارات، تغییرات آب و هوایی و خشکسالی های استان، نبود امکانات و زیر ساخت‌های لازم در مناطق عشایری، خانه بهداشت، مسدود شدن ایل راه‌ها و آسیب پذیری ازحوادث غیرمترقبه به خصوص در فصل چرا و ... محرومیت ها و مشکلات عشایر حل نشده و همچنان ادامه دارد؛ از سویی دیگر از نمایندگان مجلس تقاضا داریم اعتبارات مربوط به عشایر را به طور جداگانه در نظر گرفته و تخصیص دهند، زیرا اغلب در استان و شهرستان‌ها به دلیل مشکلات شهرها و روستاها، عشایر در اولویت کاری پایین تر قرار می گیرد.»
حال باید دید سرنوشت ایلات و عشایر باقیمانده که به معنای واقعی یکی از ارکان اصلی تولید محصولات دامی، کشاورزی، لبنی و صنایع دستی محسوب می شوند، به کجا خواهد رسید.