سال 1369 مهرگانی، در دبیرستان شاکر سابق، مطهری امروز، با دانش‌آموز خوشرویی آشنا شدم که علاوه بر صفات نیک، فروتنی و ادب و نزاکت، با هنر موسیقی، شعر و نمایش آشنا بود و در نواختن چند ساز تبحر داشت. علاقه ام به ایشان زمانی به اوج رسید که افتخار دیدار پدر بزرگوارش برایم میسر شد. روزی که برای پرس و جو از وضعیت درسی پسرش به آموزشگاه آمد، انسانی محجوب، سرشار از متانت و بزرگ منشی، خوش سیما و آراسته. با لهجه گرم و زیبای بوشهری سخن گفت. مهرش به دلم نشست و شیفته مرام و رفتارش شدم. شوربختانه زود از بین ما پر کشید و به جهان باقی شتافت. روحش شاد و یادش پایدار.
محرم 1438 هجری مهگانی، به دعوت فرزندش راهی آموزشگاه مفید کازرون محل برگزاری مراسم سوگواری و نوحه خوانی اش شدم. از اجرای هنرمندانه و زیبایش لذت بردم. به این خاطر خدمتشان رسیدم تا گفت‌وگویی با او داشته باشم.
با درود و آرزوی قبولی سوگواری سالار شهیدان، حسین بن علی(ع) و یاران باوفایش در پیشگاه پروردگار، از روزنامه طلوع خدمت می رسم. لطف کنید خودتان را برای خوانندگان معرفی نمایید؟
با عرض سلام خدمت شما، سردبیر و کارکنان روزنامه طلوع و خوانندگان محترم این نشریه، علی اکبر اصلاح پذیر، متولد 12 فروردین 1352 خورشیدی بوشهر.
جناب اصلاح پذیر، در کدام محله بوشهر به دنیا آمدید؟ چندمین فرزند خانواده اید؟
محله سنگی، کنار سینما ساحل قدیم، بهمن امروز، چهار برادر و یک خواهریم، من فرزند سوم خانواده ام.
از چه سالی این مراسم در کازرون برپا گردید؟
سال 1354 به دلیل مهاجرت از بوشهر، شادروان پدرم هیئت عزاداران بوشهریهای مقیم کازرون را بنا نهاد.
دلیل مهاجرت شما از بوشهر چه بود؟
پدربزرگم شادروان غلامرضا اصلاح پذیر که از نوحه سرایان معروف بوشهر بود و برای زنده یاد بخشو شعر می سرود و آهنگ می ساخت، به علت نارسایی قلبی و تجویز پزشک که هوای بوشهر برایش مساعد نیست، باید به جانی خنک تری انتقال می یافت و به دلیل دلبستگی زیادی که بین پدر و پدربزرگم بود به کازرون آمدیم.
چرا کازرون؟
چون اقوام ما در این شهر زندگی می کردند، به بوشهر هم نزدیک و آب و هوایش از آنجا بهتر بود.
شغل پدرتان چه بود؟ این انتقال در کار و زندگی اش تاثیر داشت؟
پدرم مغازه لوکس فروشی داشت و پدربزرگم در بازار کنار مسجد پیرزن عطاری، به کازرون که آمدیم؛ پدر در شورای دادرسی وابسته به دادگستری مشغول به کار شد که بعد از انقلاب در دادگستری ادغام شد و پدرم در دایره آب شهرداری مشغول به کار گردید.
پدربزرگتان چگونه با شادروان بخشو آشنا شد؟
سال 1342 خورشیدی، شادروان پدرم با زنده یاد جهانبخش کردی زاده معروف به بخشو هم دوره خدمت وظیفه در ژاندارمری بوشهر بود. گاهی اوقات که بخشو فایز یا ترانه های خوانندگان را می خواند پدرم از صدایش خوشش می آید، به پدرش غلامرضا می گوید هم دوره ای دارم که صدای دلنشینی دارد، اگر اجازه می دهی او را بیاورم و صدایش را آزمایش کن. پدربزرگم می پذیرد. یک روز پدرم با بخشو نزد پدربزرگم می‌آیند و بخشو قطعه ای می خواند که پدربزرگم شیفته صدایش می شود.
چه جالب. پس به این شکل پدربزرگتان با بخشو آشنا می شود؟
بله و شروع به تعلیم او می کند. مرحوم بخشو سواد چندانی نداشت، ولی حافظه فعالی داشت و شعرها را زود یاد می گرفت.
پس زنده یاد بخشو تا پیش از آشنایی با پدر و پدربزرگ شما چهره ناشناخته ای بود؟
بله، بخشو بعد از آموزش کوتاهی برای اولین بار در مسجد دهدشتی شروع به نوحه خوانی می کند و با استقبال اهالی بوشهر روبرو می‌شود. اندکی بعد در اکثر مساجد و حسینیه های بوشهر به نوحه سرایی می پردازد.
با همان اشعار و آهنگهایی که پدربزرگتان برایش می سرود و می ساخت؟
بله، همان سالهای اول با اینکه چندان تسلطی بر موسیقی نداشت ولی صدایش آنقدر زیبا و گیرا بود که همه را شیفته و شیدای خود نمود و به مرور از مرز استانهای همجوار گذشت و سراسر ایران و خارج از مرزهای کشور روی پارسی زبانان تاثیر گذاشت.
بعد از مشهور شدن، رابطه ایشان با پدر و پدربزرگتان چگونه بود؟
شادروان بخشو هرچه پیشرفت می کرد و محبوبیت می یافت، به پدربزرگم نزدیکتر می شد و بارها گفته بود بعد از پروردگار، مدیون آقایان محمود و غلامرضا اصلاح پذیر هستم. رابطه ایشان با پدربزرگم چنان بود که به مناسبت درگذشتش به کازرون آمد و در مراسم ختم و ترحیمش نوحه خوانی کرد.
روح هر سه شاد. جناب اصلاح پذیر! زنده یاد بخشو به جز سروده های پدربزرگتان؛ اشعار دیگر شعرا هم می خواند؟
بله، از اشعار زنده یاد ناخدا عباس دریانورد که هم نوحه سرا بود و هم آهنگساز و نوازنده چیره دست پیانو؛ بسیاری از تم های نوحه ها را از کشورهایی که سفر می کرد می آورد؛ مثل راک هندی و چند آهنگ دیگر که آنها را با نوای ایرانی تلفیق می کرد و آثار بدیعی می ساخت.
دیگر مرحوم سیدعلی مهیمنیان از فرهنگیان خوش ذوق؛ نوحه سرا و آهنگساز و نوحه خوان بود، شادروان محمد شریفیان، نوحه سرا و نوحه خوان مسلط.
زمانی که از بوشهر آمدید، این سبک عزاداری که در فرم و محتوا با شیوه عزاداری مرسوم تفاوت داشت، مورد توجه اهالی کازرون قرار گرفت؟
از سال 1354 که هیئت بوشهری های مقیم کازرون؛ در محله «گنبد» خیابان دارالسلام راه اندازی شد، مورد استقبال قرار گرفت و روز به روز بیشتر به آن علاقه‌مند شدند.
آقای اصلاح پذیر، دلیل علاقه مردم به این نوع عزاداری چیست؟
به چند دلیل، اول اینکه از تنوع اشعار و آهنگ و ریتم های مختلف برخوردار است به گونه ای شبیه یک کنسرت موسیقی است و ضرب آهنگ یا ریتم این ارکستر به همان دستانی است که بر سینه فرود می آید که مترونوم یا سرعت ریتم؛ توسط نوحه خوان تنظیم و کنترل می شود.
به عبارتی نوحه خوان، رهبری ارکستر را به عهده دارد، درسته؟
بله، همین است که شما گفتید. نوحه اول با آهسته ترین ریتم اجرا می‌شود و هرچه به جلو می رود، ریتم تندتر می شود تا به واحد (تک ضرب) می رسد. باز از آهسته شروع می شود و به تدریج تند می شود.
حرکتهایی که در فرم اجرا می بینیم و به آن تحرّک می بخشد به چه دلیل و از کجا گرفته شده؟
پرسش به جایی کردید، چون زندگی اهالی بندر به دریا وابسته است؛ این حرکات از دریا گرفته شده و موج دریا را تداعی می‌کند. وقتی سینه زن به سمت داخل دایره می رود، نماد جذر دریا (کم شدن آب) و وقتی به سمت بیرون می آید نماد مد دریا (پر شدن)، دستهایی که از پایین می آید بیانگر پاروست که از زیر آب درآمده و باز به آب دریا که سینه سینه زن است می‌خورد. همچنان که پارو زده می شود، سینه زن که قایق فرض شده به جلو رانده می شود. هرچه حرکت پارو تندتر شود، ریتم سینه زنی هم تند می شود.
آقای اصلاح پذیر، در موسیقی سور بوشهری هم این نمادها و نشانه ها رعایت می شود؟
در اکثر آیین ها از محیط زندگی الهام گرفته می شود.
همانطور که فرمودید از 41 سال پیش که این مراسم در کازرون اجرا می شود در برپایی آن و تامین هزینه و هماهنگی چه کسانی به شما یاری رساندند؟
اقوام و آشنایان، مردم کازرون و آقای محمدصادق معینی نوحه خوان که در تامین هزینه و برپایی آن نقش ارزنده ای داشته و هیچ کمکی از نهاد یا سازمانی تاکنون نداشته ایم. همچنان که در طول تاریخ مردم در اجرای مراسم سوگواری پیشتاز بوده اند. سعی می کنیم که به همان روش سنتی این آیین را برپا نماییم با یاری پروردگار.
موفق باشید. عاشورای 61 هجری، آغازی بود برای قیامهای ستم ستیزی که بعد از آن اتفاق افتاده، آیا در نوحه های شما به انگیزه اصلی قیام مبارزه با ستم و ستمکار اشاره می شود؟ منظور ابعاد حماسی نهضت حسین بن علی(ع) است؟
بله در نوحه های بوشهری به ابعاد مختلف این قیام، همچون رشادت، ایثار، شهامت، جانبازی و شهادت اشاره شده است.
آقای اصلاح پذیر با توجه به تخصص شما در موسیقی، نقش موسیقی در آیین عاشورا، یا بهتر است بگوییم سهم موسیقی در این آیین چقدر است؟
همانگونه که از فعل و انفعالات طبیعی، نواهایی برخاسته می شود، موسیقی جزء لاینفک حیات است و از زمانی که انسان بر روی کره خاکی زیستن آغازید، همواره با نواهای گوش نواز همذات پنداری نمود و از آن بهره گرفت و لذت برد و دردهایش را تسکین نمود، موسیقی یکی از ارکان اصلی آیین عاشوراست و رشد و گسترش و مانایی این قیام به واسطه آمیختگی با هنر شعر و موسیقی است.
ناگفته های جالبی گفتی. خدت سربازی پدر شما با بخشو و معرفی او به پدربزرگتان، این همه زیبایی آفرید. اکنون چه کسی در بوشهر جای زنده یاد بخشو را پر کرده است؟
با توجه به ابعاد مختلف شخصیت، جایگاه و صدای بخشو، ایشان تکرار نشدنی است و هیچکس نتوانسته جای او را پر کند، همانطوری که کسی نتوانسته جای بنان و قمر را پر کند.
جناب اصلاح پذیر منظور این است که نوحه خوان معروف بوشهر اکنون کیست؟
آقای مصطفی گراشی، او هم مانند مرحوم بخشو از مسجد دهدشتی ها شروع کرد و همچنان پیشتاز است. جالب اینکه تحول خوبی در نوحه ها از نظر اشعار و آهنگ به وجود آمده، جا دارد که از زنده یاد استاد عبدالحسین خرمایی نام ببرم که در این تحول نقش ارزنده ای داشته اند.
جناب اصلاح پذیر، نوحه سرا و آهنگساز مطرح امروز بوشهر کیست؟
آقای استاد محمود موجی، نوحه های بسیار زیبایی سروده، ایشان از تحصیلات عالی برخوردارند و مسلط به زبان پارسی و صنایع ادبی.
چند ساله که شما نوحه خوان این مراسم شده اید؟
من از 9 سالگی با حمایت و تشویق پدرم، پیش نوحه خوان شدم.
پیش نوه خوان یعنی چه و چه نقشی دارد؟
وظیفه پیش نوحه خوان این است که با نوحه های خاص، سینه زن ها را جمع می کند تا نوحه خوان اصلی وارد عرصه شود. در واقع مقدمه ایست برای اجرای اصلی. از سال 1368 خورشیدی با مهاجرت نوحه خوان اصلی آقای محمدصادق معینی به شهرستان اهواز، من نوحه خوان شدم.
آقای معینی، هنوز هم به نوحه خوانی ادامه می دهند؟
بله ایشان در هیئت بوشهری های مقیم اهواز، در این عرصه فعالیت دارند.
اشعاری که شما در نوحه ها می خوانید از کیست؟
از شادروان پدربزرگم، ناخدا عباس، سیدعلی مهیمنیان، آقای دشتی فرد، آقای محمدعلی اصلاح پذیر و سروده های خودم.
جناب اصلاح پذیر، آهنگ این نوحه ها را چه کسی می سازد؟
نوحه های قدیمی که پیشتر اجرا شده، همه آهنگ داشته اند، اشعار جدید را خودم آهنگ سازی می کنم.
شما برای یک فیلم مستند؛ موسیقی متن ساختید، اگرممکنه توضیح دهید ؟
بله، فیلمی با عنوان «شهر سوخته»، برای مرکز خوزستان ساخته شد که من موسیقی آن را نواختم.
چگونه برای هفت هزار سال پیش و تمدن کهن آهنگ ساختی؟
من حدود پنج ماه در زابل به تحقیق و مطالعه پرداختم؛ آهنگ های بومی آنجا را گوش دادم و بررسی نمودم تا این موسیقی را ساختم، این فیلم بارها از شبکه خوزستان و شبکه سراسری 4 پخش شده!
آقای اصلاح پذیر، سپاسگزارم که این وقت را به من دادید، در پایان اگر سخنی دارید بفرمایید.
با تشکر از شما آقای رجبی که این فرصت را برایم فراهم ساختید. ناگفته‌هایی هست که مجال گفتنش نیست ولی به اختصار باید گفت؛ هیئت های زیادی در کازرون و سایر جاها از این سبک تقلید می کنند که شوربختانه نسبت به آن آگاهی ندارند و در برخی جاها به این سنت آسیب رسانده اند. چه از نظر شکل و محتوا و معیارهای جذب مخاطب. امیدوارم که این مسایل آسیب شناسی گردد. من در خدمت عزاداران کازرونی که می خواهند این شیوه را اجرا نمایند هستم و حاضرم با آنها همکاری نمایم.
در خاتمه از همه عزیزانی که از بدو تاسیس این مراسم در کازرون با ما همکاری داشته اند و موجبات دلگرمی ما را فراهم ساخته اند تشکر می‌کنم و از آقایان اکبر محمودی و سیدکرامت حسینی که چند سال است آموزشگاه مفید را در اختیارمان قرار داده اند و با ما همکاری نموده‌اند سپاسگزارم و آرزوی موفقیت روزافزون برای شما و کارکنان روزنامه طلوع دارم.