توسعه را به سادگی نمی توان با شاخص‌های کمّی نظیر درآمد سرانه، ازدیاد پس انداز و سرمایه گذاری و انتقال تکنولوژی پیشرفته از جوامع صنعتی مدرن به کشورهای عقب مانده جهان سوم اندازه گیری کرد؛ چراکه علاوه بر بهبود وضع اقتصادی و ترقی سطح تکنولوژی و ازدیاد ثروت ملی، باید تغییرات اساسی کیفی در ساخت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز پدید آید(راد، 1384: 55-54). البته تاکنون تعاریف زیادی از جانب اندیشمندان و نظریه پردازان در مورد توسعه ارائه شده است. عصاره و چکیده همه آنها را می توان در قالب عبارتی موجز و فشرده تنظیم کرد و آن را به عنوان تعریف نسبتاً جامع توسعه عرضه داشت. در آن صورت باید بگوییم توسعه، فرآیند ارتقا و اعتلای مادی- معنوی جامعه در راستای اهداف و مقاصد مطلوب است که زمینه‌های مناسبی برای تعالی همه جانبه فراهم می سازد. در این تعریف چند نکته مهمّ نهفته است:
- توسعه یک فرآیند مستمر و همیشگی است؛ بنابراین جامعه ای که به مرحله نهایی توسعه رسیده باشد، وجود خارجی ندارد.
- توسعه یک جریان چند بعدی است و باید تمامی ابعاد انسان (بعد اقتصادی، بعد سیاسی، بعد روانی و...) را در برگیرد.
- توسعه ابعادی است در جهت بهبود زندگی مادی و معنوی انسان، پس انسان می تواند محور توسعه باشد.
تحوّل مفهوم توسعه در خلال پنج دهه اخیر، مفهوم توسعه شهری را نیز متحوّل کرده است. پس از جنگ جهانی دوّم، مفهوم کلّی توسعه از چارچوب یک سویه رشد اقتصادی آغاز شده و با بسط و تعمیق یافتگی در حال حاضر به چارچوب توسعه پایدار رسیده است که مبتنی بر کل‌نگری و جامع نگری می باشد(امیراحمدی، پیشین: 13-12). در نظریات جدید توسعه برخلاف گذشته که سرمایه های مادی و فیزیکی را موتور محرکه توسعه می دانستند، این افراد هستند که به عنوان سرمایه های انسانی، محور اصلی توسعه را تشکیل داده و موجبات رشد و توسعه پایدار جوامع را فراهم می سازند (عبادی، 1383: 62).
4-3- توسعه پایدار
توسعه پایدار، توسعه ای است که ارضای پایدار نیازهای انسانی و بهبود کیفیت زندگی انسان را هدف قرار می دهد.
توسعه پایدار به حداقل رساندن مصرف منابع تجدیدناشدنی را در راس اهداف خود قرار می دهد و در این راستا استفاده پایدار از منابع تجدیدشونده، جذب ظرفیت های محلّی و پاسخ گویی به نیازهای بشر را منظور نظر قرار می دهد (کانیگل چالز، 1995، به نقل از دیناری: 177). توسعه پایدار شهری یعنی شرایطی که شهرنشینان امروز و شهروندان فردا بتوانند در آن در کمال آرامش و امنیت زندگی کنند و ضمن تندرستی، از عمر دراز و در عین حال سازنده بهره مند شوند(صالحی فرد، 1383: 3). امروزه پنج مؤلفه اصلی برای توسعه پایدار همراه با مشارکت مردمی ذکر می کنند که عبارتند از:
1- پی ریزی ساختار قانون 2- ایجاد فضای سیاست گذاری با ثبات از جمله ثبات اقتصادی کلان 3- سرمایه گذاری در خدمات سیاسی، اجتماعی و زیرساخت ها 4- پشتیبانی و حمایت از گروه های آسیب‌پذیر 5- حفاظت از محیط زیست (میرمحمدی، 1379: 240).
4-4- پایداری شهری
شهر یک مجموعه است، مجموعه ای که عناصر و عوامل متعددی را در خود جای داده است. آدم های شهری به سه شیوه در حال زندگی هستند. 1) به صورت فردی 2) به صورت خانوادگی 3) به صورت گروهی. از سویی مکان های شهری نیز به سه دسته تقسیم می شوند 1) مکان های عمومی سیاسی 2) فعالیت های فرهنگی 3) فعالیت های اقتصادی (ثابتی راد، 1385: 12).
به بیان ساده تر آنچه به آن اشاره شد، مدلی از یک شهر است که آدم ها به شکل فردی، خانودگی و گروهی در مکان های عمومی، خصوصی یا دولتی به فعالیت های سیاسی، فرهنگی یا اقتصادی مشغول هستند. به تنظیم روابط و تبیین مناسبات و مهارت هایی که این سه جزء برای زندگی احتیاج دارند رفتارهای شهری می گویند. به عبارت دیگر آدم ها با خود و اماکن و فعالیت ها، روابطی را به وجود می‌آورند و مهارت هایی را شکل می دهند (همان). بدون شک ایفای نقش شهروندان از طریق اظهارنظر، ارائه پیشنهاد، تصمیم گیری و قبول مسئولیت در زمینه های کاری مربوطه نیازمند شرایط خاصی است که مهم ترین آنها آمادگی شهروندان برای این کار می باشد؛ زیرا درگیر شدن و مشارکت در تصمیم گیری با افرادی که در سطوح بسیار پایین آمادگی هستند به «اتحاد نادانان» تشبیه شده است(تنهایی، 1377: 25). از طرفی مشارکت یک فرآیند است که در آن باید افراد به صورت داوطلبانه در امور مربوط به شهرها دخالت کنند به شرطی که توان و انگیزه مناسب برای دخالت موثر را داشته باشند. همچنین مشارکت به موردی خاص اطلاق نمی شود، بلکه مشارکت به مفهوم «شرکت فعالانه» انسان ها در تمامی ابعاد زندگی می باشد(همان: 26). سیدیک دیاکیت(Sidik Diakitte ) لزوم درگیر ساختن مستقیم مردم در فرایند توسعه را یک تغییر هویت یا دگرگونی ریشه‌ای اجتماعی می‌داند که در جریان آن نهادهای بنیادی جامعه و رفتارهای اساسی مردم، اگر جبراً دگرگون نشوند الزاماً از آن دگرگونی تاثیر می پذیرند(جمعه پور ،1382:125). دستیابی به سطح بهتری از زندگی یکی از آرمان های تمامی ملت ها وجوامع را تشکیل می دهد، به ویژه درطی نیم قرن اخیر تلاش های بسیاری برای رسیدن به سطح قابل قبول از توسعه صورت گرفته که همراه با موفقیت‌ها و شکست های نسبی بوده است. براساس تجارب به دست آمده ، توافقی همگانی برسر مفهوم توسعه، اصول و اهداف آن، ساز وکار توسعه و راه های رسیدن به آن در حال شکل گیری است از جمله اینکه توسعه با مردم و با تولید شروع می‌شود و محتوای آن نه در استیلای انسان بر طبیعت بلکه در هماهنگی با آن است. توسعه باید حق انسان هارا افزایش دهد و فرصت های برابر،کارایی بیشتر، عدالت فراگیر و محیطی پایدار به وجود آورد. هرچند که صاحب نظران شکل کاملی از تعریف توسعه را مشخص نکرده‌اند اما رویکردهای مختلف توسعه (توسعه‌شهری، ناحیه‌ای، منطقه‌ای‌و...) استراتژیهای مربوط به این واژه را بیان و به تبع آن اجرا کرده اند.
با در نظر گرفتن موقعیت شهرها در بستر جهانی، تعیین اجزای تشکیل دهنده یک شهر پایدار کار ساده ای به نظر نمی رسد. برای اینکه یک منطقه شهری بتواند مطلقاً متکی به خود باشد باید خود را با حصاری از سایر نقاط جدا کرده و کلیه نیازهای مواد غذایی، سوخت و مواد دیگر خود را تولید کند.
چنین مدل خودکفایی کلاً غیرعملی بوده و قطعاً ساکنان یک شهر نیز آن را مطلوب نمی دانند؛ بنابراین مفیدتر
این خواهد بود که گفته شود شهر به طرف پایداری حرکت می کند.
ادامه دارد...